Only a pawn in their game; Karl Marx en de kunsten

De nieuwe serie Wednesday, spin-off van The Addams Family, is best aardig. In ieder geval is de protagonist Wednesday Addams, een hyperintelligent karakter met antisociale trekken, interessant genoeg en is het verhaal mysterieus en spannend genoeg om de kijker verder te doen kijken. Hoewel de ‘woke’-termen als 'patriarchaat' en 'mansplaining' je om de oren vliegen, in de derde aflevering een standbeeld  met veel spektakel in brand wordt gestoken en het verhaal een vleugje kent van schuld uit het verleden die aan de mens van vandaag de dag kleeft. Het staat iedereen natuurlijk vrij om welke boodschap dan ook in kunst te verwerken, hoewel gezegd moet worden dat grote kunstenaars hun boodschap, of het nou over de maatschappij, de politiek, de liefde, of wat dan ook gaat, toch op een subtielere wijze en met meer gratie en doordachtheid in het kunstwerk verwerken. In het geval van Wednesday ligt die onderliggende boodschap er echter dik bovenop en is niet de moeite genomen om het onderliggende ideologische narratief goed, doordacht en subtiel te verwerken. 

Tijdens het kijken van de serie, moest ik denken aan deze video, waarin bisschop Robert Barron de theorie van Karl Marx uit de doeken doet, met als doel de huidige tendensen in de maatschappij deels te kunnen verklaren. Barron heeft het onder andere over Marx' analyse van de kapitalistische maatschappij, waarin er zogenoemde substructuren en structuur bestaan. De structuur is het onderliggende narratief van een maatschappij, in het geval van Marx' analyse het kapitalisme, en de substructuren zijn de maatschappelijke organen zoals de politiek, de economie, de kunsten, maar zelfs het gemeenschapsleven, die ten dienste moeten staan van de onderliggende structuur. Hoewel er in Marx’ gedachtegoed zeker een wijze kern van waarheid zit, en het ongebreidelde kapitalisme uit de 19e eeuw, zonder sociale zekerheden zoals verantwoorde werktijden, minimumloon en veilige werkomstandigheden, natuurlijk een lelijk beest was, deel ik Barrons kritiek dat de maatschappij te complex is, te veel elementen bevat die zowel goed als fout kunnen zijn, om te spreken over één zogenoemde structuur. En daaraan zou ik willen toevoegen dat de uitwerking van Marx' ideologie, het inrichten van de communistische 'heilstaat’, precies de analyse van Marx volgde, zij het dat de onderliggende structuur van kapitalisme vervangen werd door het communisme en de substructuren, waar de kunsten in de communistische staten het meest tekenende voorbeeld van vormen, ten dienste moesten staan van het communisme. Kunstenaars kregen het 'socialistisch realisme' voorgeschreven. De rest was verboten. Wat een respect en bewondering dient men dan ook te hebben voor de Russische kunstenaars, zoals Kandinsky, Chagall en Malevitsj, die hun kunst en haar abstractie belangrijker achtten dan de 'heilstaat'. 

Hoewel in deze tijden van ‘woke’ bij lange na niet gesproken kan worden over een situatie die even schrijnend is als die in de Sovjet-Unie, met haar Gulag, KGB en Stasi, ziet men toch dat onder invloed van de postmodernistische ideologie, die in veel aspecten toch een recycling van Marx kan worden genoemd, een soortgelijke tendens wordt ondernomen. De kunsten worden geacht ten dienste te staan van het postmoderne narratief, moeten kritiek leveren op heteronormativiteit, patriarchale onderdrukking, et cetera. En worden geacht ten dienste te staan van en gefaciliteerd te worden door gemarginaliseerde groepen. Toch leert de kunstgeschiedenis dat grote kunst, hoewel uiteraard gemaakt door mensen die beïnvloed worden door hun tijd en tijdgenoten, niet ten dienste staat van een bepaald narratief over de maatschappij, maar het narratief van de kunstenaar en de kunst zelf. En hoewel uitzonderingen kunnen worden bedacht: de muurschilderingen van communistische kunstenaar Diego Rivera bijvoorbeeld, leert de kunstgeschiedenis ook dat, als de kunstenaar zich onderwerpt aan het desbetreffende narratief dat in zijn tijd in de mode is, dit over het algemeen ten koste gaat van de kunst. Zo floreerde de Westerse kunst wat mij betreft pas echt – hoewel Michelangelo met zijn David en Piëta en zo meer natuurlijk een uitzondering op de regel vormen – toen het juk van de eeuwige recycling van gesimplificeerde bijbelse thematiek werd afgeworpen. Wednesday is een tekenend voorbeeld van huidige kunst die te lijden heeft onder de onderwerping aan het huidige maatschappelijke narratief. Hetzelfde geldt voor de zogeheten woke comedy, een contradictio in terminis, waarin iedere vorm van humor uiteraard moet wijken voor de politieke correctheid. Een ander voorbeeld is de tentoonstelling over gospelmuziek in het Catharijneconvent, die overigens wel het bezoeken waard is, waarin moeiteloos de link wordt gelegd tussen de gospelmuziek ten tijde van de Amerikaanse slavernij en het huidige fenomeen social justice, als ware het één en hetzelfde fenomeen.

Kunst is er for the sake of een doordachte analyse van de grote thema's van het leven en de wereld; de tijdloze thema's die het maatschappelijke narratief dat in de mode is overstijgen. Daaruit ontleent kunst haar waarde, haar noodzakelijkheid zou ik zelfs willen zeggen. En een kunstenaar is een verhevigd individu, géén gemeenschapsmens dat zich laat vertellen wat hij moet maken. Als hij zich dit wel laat gezeggen, is hij niet groot en geen meester, maar, om met Bob Dylan te spreken: only a pawn in their game.